تبریز-ایرنا، آیین‌ها، سنت‌ها، آداب، رسوم و باورها در ماه مبارک رمضان همواره به عنوان یک میراث بی‌قرار و ماندگار حفظ می‌شوند. هر سال، با وفاداری به گذشته، مراسمی برگزار می‌شود که حلاوت و برکت ضیافت الهی را بیشتر می‌کند و معنویت این ماه را بر جای می‌گذارد.
به گزارش ایرنا، در شهرهای بزرگ، گرچه برخی از آیین‌های قدیمی به فراموشی سپرده شده‌اند، اما هنوز در روستاها و شهرهای کوچک، این آیین‌ها همچنان زنده است و باعث افزایش همبستگی و معاونت در ماه مبارک رمضان می‌شود. امسال نیز، هم‌زیبایی بهار قرآن و بهار طبیعت، سنت‌های نوروزی و رمضانی را با یکدیگر ترکیب می‌کند.
“اورشلیخ” یا ماه رمضان در آذربایجان شرقی نیز هم‌تنان با سایر نقاط کشور، دارای سنت‌ها و آیین‌های کهن است. این سنت‌ها، به جز افزایش معنویت این ماه مبارک، عواملی مانند همبستگی، وحدت، صله رحم و کمک به نیازمندان را تقویت می‌کند.
با توجه به ریشه‌دار بودن اسلام و مذهب شیعه در منطقه آذربایجان، که حتی به دوران پیش از صفویه بازمی‌گردد، آیین‌ها و سنت‌های متنوع و معنوی رمضان به ارث برده شده و از نسل به نسل منتقل می‌شوند.
آداب و سنت‌های ماه مبارک رمضان، در شهرها، روستاها، بخش‌ها، محلات قدیمی و در میان عشایر، اگرچه بسیاری از ویژگی‌های مشترکی را به اشتراک می‌گذارند، اما اختلافاتی نیز دارند که زیبایی و تنوع را در آیین‌های سحری، افطاری، شب‌های احیا، استقبال از ماه مبارک رمضان، و خداحافظی از ماه ضیافت الله و سایر مراسم، ایجاد می‌کنند و به غنای روحی این ماه افزوده‌اند.
همراه با فرا رسیدن این ماه، جوانان و نوجوانان نیز با تقلید از سوابق و سیره اجداد خود، با اخلاص و ایمان برای روزه داری در ماه مبارک رمضان زحمت می‌کشند و سنت‌های این ماه را حفظ می‌کنند.
واژه “رمضان” از واژه “رمضاء” گرفته شده است که به معنای شدت حرارت گرفته شده و سوزانیدن است. این نام برای این ماه به دلیل آنکه در آن گناهان انسانان بخشیده می‌شود، انتخاب شده است.
در آذربایجان شرقی، ماه رمضان را به عنوان ماهی از پرورش و اصلاح نفس، تقویت باورهای دینی و ترویج امور معنوی تلقی می‌کنند. مردم این منطقه همواره با رعایت رسم‌ها و سنت‌های مرتبط با رمضان، در امور خیر و برپایی آیین‌های مذهبی، به ویژه در این ماه مبارک، فعالیت می‌کنند.
در آذربایجان شرقی، برخی از آداب و رسوم متمایز این منطقه از دیگر مناطق کشور، مانند “قاباخلاما” و “کیسه دوزی”، همچنان به گونه‌ای پایدار و برجا باقی می‌مانند و به ارث می‌روند.
امسال نیز، برخی از رسوم مربوط به نوروز همزمان با ماه رمضان برگزار می‌شوند. این شامل فعالیت‌هایی مانند خانه تکانی، خرید لباس جدید، زیارت قبور، رویاندن سبزه و دید و بازدید است. این رسوم نوروزی، با وجود فرا رسیدن ماه رمضان، همچنان انجام می‌شوند و مردم با انجام آنها هیچ مانعی در رمضان احساس نمی‌کنند. با این حال، سنت‌های مرتبط با رمضان در این منطقه همچنان بیشترین توجه و اهمیت را دارند و برنامه‌های متعددی برای پیروی از آنها دارند.
« قاباخلاما» (استقبال – پیش دستی)
مردم شرق آذربایجان، از نیمهٔ ماه شعبان آغاز می‌کنند به آماده‌سازی برای پذیرایی از ماه مبارک رمضان. با انجام کارهای نظافتی و ترتیب دادن به خانه‌ها، از چند روز پیش از آغاز این ماه مقدس، آمادهٔ ورود به این ماه پر برکت می‌شوند که در زبان محلی به آن “قاباخلاما” یا استقبال از ماه مبارک رمضان می‌گویند.
قاباخلاما یک سنت قدیمی است که باید حتماً قبل از شروع ماه رمضان انجام شود تا همه جا برای شرکت در مراسم مذهبی و اعمال عبادی آماده و پاکیزه باشد. در این فرآیند، نظافت مساجد و پاکسازی آنها با همکاری مردم و روحانیون محل، از جمله اعمال ضروری است که از سال‌های گذشته انجام می‌شود.
در غروب آخرین روز ماه شعبان، مردم به بالای بام‌ها و بلندی‌ها می‌روند تا هلال ماه رمضان را مشاهده کنند. امروزه با پراکنده شدن اطلاعات از طریق رسانه‌ها در سراسر ایران، این فرآیند برای مردم آسان‌تر شده است.
«پِشواز» (استقبال از رمضان)
مردم آذربایجان شرقی، با فاصله‌ای از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، با آماده‌سازی روحی و فکری خود به استقبال این ماه پرمعنا می‌روند. در کنار پاکسازی خانه‌ها و مساجد از غبار، آنها با روزه‌گیری، به آماده شدن برای پذیرایی از ماه مبارک اهمیت می‌دهند که این آماده‌سازی را “اصلاح محلی” می‌نامند.
رویداد رویت هلال ماه در روستاهای آذربایجان شرقی دارای یک تاریخچه جالب است. در دورانی که رادیو و تلویزیون هنوز در جامعه‌ی ایران وارد نشده بود، مردم روستا به پشت بام‌ها بالا می‌رفتند و ساعت‌ها منتظر ماندن برای رویت هلال ماه بودند. به همین منظور، چند نفر را به روستاها و شهرهای اطراف می‌فرستادند تا خبر رویت هلال ماه را به دیگران بیاورند.
در این منطقه، یک باور متداول درباره رویت هلال ماه وجود داشت. مردم بعد از دیدن هلال ماه رمضان، به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد متدین و نمازگزار نگاه می‌کردند و باور داشتند که دیدن چنین افرادی، نشانه‌ی خیر و برکت برای آنها خواهد بود، در حالی که دیدن صورت افرادی که نماز و روزه نمی‌گرفتند، باعث ناخوشی و بدبختی خواهد شد.
نگاه به آینه و ارسال صلوات به محمد و آل محمد (ص) پس از دیدن هلال ماه هنوز هم به عنوان یک سنت در میان سالخوردگان مناطق روستایی استان رایج است. این عادت بر اعتقادی مبتنی است که در ماه مبارک رمضان، قلب مومن باید مثل آینه‌ای صاف و روشن باشد و از هر گونه ناپاکی پاک شود.
سالخوردگان همواره یک آینه کوچک را در جیب خود حمل می‌کنند و پس از نگاه به آینه، با ارسال صلوات، آینه را چندین بار اطراف خود و اعضای خانواده می‌چرخانند. این سنت در گذشته به دلیل توسعه رسانه‌های گروهی، کمی از توجه عمومی محروم شده است، اما هنوز هم بسیاری از سالخوردگان روستایی به این عمل می‌پردازند.
پیشواز از روحانی
قبل از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، در روستاهایی که روحانی نداشتند، عموماً نمایندگانی از طرف مردم به سوی امام جمعه‌های شهرها اعزام می‌شدند. آنها از امام جمعه‌ها خواهش می‌کردند که یک روحانی را به عنوان نماینده‌ای از خود به روستا بفرستند.
روحانی فرستاده شده به همراه سلام و صلوات به روستا می‌آمد و در آنجا به عنوان مهمانی خوش‌آمدید پذیرایی می‌شد، و هر شب در خانه‌ای محلی اقامت می‌نمود تا به پایان ماه مبارک رمضان برسد.
ابراز همدردی با خانواده سوگوار
در این منطقه، یکی از آیین‌های مهم مردم آذربایجان شرقی در این ماه، بازدید از خانواده‌هایی است که اخیراً عزیزان خود را از دست داده‌اند. در این مراسم، افرادی از خانواده، دوستان و آشنایان به خانه‌های خانواده‌های داغداری می‌روند و ابراز تسلیت می‌کنند.
مردم این منطقه ماه رمضان را به عنوان عیدی خاص می‌شناسند. زیرا ترکیب بین سنت تسلیت بازماندگان و اعیاد ویژه است. به این صورت که هرگاه فردی در خانواده یا آشنایان فوت کند، دیگر اعضای خانواده در اولین فرصت عیدی به خانه‌ی بازمانده می‌روند تا او را تسلیت بگویند و آرزوی شادی و آرامش برای زندگی آینده‌ی آن خانواده را بیان کنند.
«نزیه»
مردم آذربایجان شرقی در حال با خانه‌تکانی به استقبال ماه رمضان می‌روند و با فاصله‌ی یک یا دو روز تا آغاز این ماه، مردم روستاهای آذربایجان شرقی به ویژه فطیری به نام نزیه را تهیه می‌کنند.
نزیه نوعی نان محلی مغزدار است که روی آن با استفاده از چنگال و ته استکان نقش‌بندی می‌شود. این فطیر از جمله شیرینی‌های مخصوص ماه رمضان به حساب می‌آید.
بیدار کردن برای اوباشدان (سحری)
در گذشته در این استان، مردم برای بیدار شدن در ماه رمضان و اجرای سحری‌ها از روش‌های مختلفی استفاده می‌کردند، از جمله بانگ خروس، صدای نقاره، طبل و شیپور، و حتی کوبیدن دیوار همسایگان. اما امروزه، این رسم به دلیل پیشرفت وسایل ارتباطی به شدت کاهش یافته است.
در حال حاضر، برای بیدار شدن در سحری، افراد به جای استفاده از روش‌های سنتی، از ساعت‌های زنگدار استفاده می‌کنند. همچنین، آنها به همسایگان و آشنایان خود نیز اعلام می‌کنند که در صورت نیاز می‌توانند آنها را بیدار کنند، با تماس تلفنی یا زنگ زدن به در خانه.
در مقایسه با مراسم افطار در آذربایجان شرقی، آداب و رسوم سحری در این استان بسیار ساده‌تر و سبک‌تر هستند. بیشتر مردم در این زمان از غذاهای سبکی مانند کره، پنیر و ماست استفاده می‌کنند، و چای نیز جزء ثابت سفره سحری است.
افطاری
رسم نخستین افطار ماه رمضان این است که افراد جوان خانواده، از جمله پسران، دختران، عروس‌ها و دامادها، به خانه‌های بزرگتر خانواده می‌روند و در آنجا افطار می‌کنند.
افطار دادن یکی از رسوم مهم این ماه در مناطق آذربایجان شرقی، به ویژه در شهر تبریز، مورد توجه و رواج زیادی قرار دارد.
میهمانی افطار با دعوت از قبل، امروزه به عنوان یکی از عادات معمول شناخته می‌شود. در بسیاری از خانواده‌ها، این دعوت‌ها از اواسط ماه شعبان آغاز می‌شود. در برخی خانواده‌ها، ممکن است به جز چند روز، اعضای خانواده در طول ماه رمضان، تمام افطارهایشان را در منازل دوستان و خویشاوندان بگذرانند.
سفره های افطاری
سنت سفره‌های افطاری، به ویژه در تبریز، از تشریفاتی برخوردار است که تنوع غذایی و رنگینی آن در سرتاسر کشور چنین دیده نمی‌شود.
مردم آذربایجان شرقی معتقدند که افطار جدا از سایر میهمانی‌هاست و دارای صفا و پاکیزگی خاصی است.
بانوان آذری، که همیشه با فرهنگ بانوانه‌شان شهرت دارند، در ماه رمضان تلاش می‌کنند تا هنر آشپزی و سفره‌آرایی خود را به اوج برسانند.
تنوع غذایی و زینت دادن به سفره‌های افطاری در این منطقه بسیار چشم‌گیر است. آش یا سوپ همیشه به عنوان یکی از غذاهای ثابت مردم آذربایجان شرقی حساب می‌شود. از برنج و خورشت‌های مختلف گرفته تا کباب، مرغ، قیمه و قورمه سبزی، هر کدام به توان خانواده بستگی دارد.
پیش‌غذا نیز بخشی اساسی از سفره‌های افطاری است. فرنی، شیربرنج، دلمه، کتلت، کوکو، سالاد، شیرینی‌های ختایی، اهری، حلوا، خرما و مربا از محبوب‌ترین انتخابات هستند.
حضور خرما و نمک در سفره‌های افطاری به عنوان موارد ضروری شمرده می‌شود، زیرا مردم معتقدند که افطار حضرت امیر (ع) با خرما شروع می‌شود و این باور به شدت رواج دارد. برخی از مردم همچنین روزه خود را با خرما و نمک به پایان می‌برند، در حالی که برخی دیگر انتخاب میان آب داغ و چای را دارند.
در برخی مناطق آذربایجان شرقی، سفره‌های افطاری بسیار ساده است و تنها از خرما، شیر، پنیر و ماست تشکیل شده‌اند. اما باید توجه داشت که در این مناطق، سفره شام با کمی توقف از مراسم افطار آغاز می‌شود و غذاهای متنوع در این لحظه معرفی می‌شوند.
«احیا گجلری»(شب های احیا)
مراسم شب‌های احیا (احیا گجلری) در آذربایجان شرقی، با تمرکز بر روحانیت و ارزش‌های معنوی، جایگاه خاصی دارند. مردان در این شب‌ها تا سحر در مساجد به دعا و نیایش مشغولند، در حالی که زنان بیشتر به نوبت در خانه‌ها یکی از همسایگان خود جمع می‌شوند. آنها به مراسم ویژه‌ای که در این شب‌ها برگزار می‌شود مشغول می‌شوند یا مانند مردان در مساجد، شب را در محفلی از شب زنده‌داری سپری می‌کنند.
انفاق و احسان، راهی برای ریشه‌کن کردن فقر
مردم تبریز در ماه رمضان به ویژه به “انقاق و احسان” توجه ویژه‌ای دارند. این اقدامات شامل پخش مواد غذایی به صورت غیرمستقیم، افطاری در مناطق فقیرنشین، قرض الحسنه، توزیع کفش و لباس در مدارس، و افطاری برای دانش‌آموزان فقیر به همراه والدین آنان است. این عادت‌ها از جمله رسوم معروف مردم تبریز در ماه مبارک رمضان محسوب می‌شود.
یک نکته جالب در ماه رمضان، رعایت حرمت این ماه از سوی هموطنان با ادیان دیگر ساکن در تبریز است، که این موضوع از گذشته‌ها همواره توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.
سنت رمضان در آذربایجان شرقی
برخی مراسم، آیین‌ها و سنت‌های ماه رمضان در آذربایجان شرقی وابسته به منطقه و حتی روستاها هستند. در کتاب “وفاق اجتماعی در آذربایجان شرقی” نوشته‌ی فهیمه حسین‌زاده، مراسم‌های مختلفی که در روستاهای اطراف شهرستان شبستر برگزار می‌شود، توصیف شده است. یکی از مراسم ویژه این منطقه در ماه مبارک رمضان، روز پانزدهم است. در این روز، جوانان به درب‌های خانه‌ها می‌رود و با شعر به زبان محلی می‌گویند: “پانزدهم ماه رمضان، میهمان شماییم”. صاحبخانه در این زمان سنجد و گردو به آنها هدیه می‌دهد و برخی دیگر با اهدای یک سطل آب میزبانی می‌کنند.
در مجموعه پژوهشی “رمضان در فرهنگ مردم” نوشته‌ی ابراهیم حق‌پرست، ذکر شده که در برخی از روستاهای استان آذربایجان شرقی، از جمله حومه‌های شهرستان شبستر، مراغه، تسوج و اهر، مراسم “کیسه دوزی” در روزهای خاص این ماه برگزار می‌شود.
آخرین جمعه ماه رمضان، یا ۲۷مین روز این ماه، یک رویداد مهم در انواع مختلف جوامع استانی است. در این روز، زنان و دختران در نقاط مختلف از استان گرد هم می‌آیند و هر خانواده کیسه‌ای را می‌دوزد. سپس مقداری از پول را درون آن قرار داده و با دعا و آرزوی خیر برای سال آینده، آن را به عنوان “کیسه برکت” می‌نامند و تا سال بعد در خانه‌شان نگهداری می‌کنند. آنان با اعتقاد به این کار، به آن امیدوارند که هرگز به فقر و کمبود نخورند.
در برخی مناطق از جمله توابع جلفا در آذربایجان شرقی، روز ۲۷مین روز ماه رمضان به عنوان جشن مرگ ابن ملجم جشن گرفته می‌شود. در این روز، جوانان از چوب و کاه آدمکی از ابن ملجم می‌سازند و آن را در کوچه‌ها به دور می‌زنند و سپس آن را به آتش می‌کشند.
بعضی منابع آمده‌اند که در برخی از روستاهای آذربایجان شرقی، در جمعه‌ی آخر ماه رمضان، زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند، هنگام عصر به مسجد می‌روند و دو رکعت نماز حاجت می‌خوانند. سپس از مسجد خارج شده و به منزل هفت زن به اسم فاطمه می‌روند. از هر یک یک تکه پارچه می‌گیرند و از این پارچه‌ها پیراهن بچه‌گانه‌ای به نام “پیراهن فاطمه” می‌دوزند. آنها این پیراهن‌ها را نگه می‌دارند و باور دارند که تا پایان ماه رمضان سال آینده حتماً بچه‌دار خواهند شدند.
در منطقهٔ شهرستان مراغه نیز، حدود دو هفته قبل از آغاز ماه رمضان، هر خانواده بسته به توانایی خود، یک حیوان را قربانی می‌کند و گوشت آن را پخته و در یخچال یا به صورت “قورما” نگه می‌دارد. این خانواده‌ها تا آخرین روز ماه رمضان، در مراسم سحر و افطار از گوشت حیوانی که قربانی کرده‌اند استفاده می‌کنند و باور دارند که برکت خانه‌شان افزایش می‌یابد.
نظرات کاربران