مراغه- ایرنا– در هر سال، در ۱۶ اردیبهشت، که با سالروز بسته شدن “زیج” ایلخانی هم‌زمان است، مردم مراغه “روز مراغه” را جشن می‌گیرند. این روز با برنامه‌های متنوعی توسط مجموعه مدیریت شهری برگزار می‌شود تا به گرامیداشت این رویداد تاریخی پرداخته شود.
“زیج” نامی است که ارتباط نزدیکی با تاریخ و فرهنگ منطقه دارد. این واژه به نوعی برجسته‌ترین و مهم‌ترین برجهای ایلخانی در ایران اشاره دارد. بناهای زیج به دلیل ساختار چندمنظوره و محل استفاده‌ی گسترده در دوره ایلخانی، از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌اند.
بسته شدن زیج به‌معنای خاتمه دوره ایلخانی است. در این دوره، که حدوداً از قرن ۱۳ تا قرن ۱۵ میلادی بود، ایران زیر حکومت ایلخانیان بود. با بسته شدن زیج، نشان از پایان یک دوره تاریخی و شروع فرایند تغییراتی گسترده در ساختار قدرت و فرهنگ ایران بود.
به گزارش ایرنا، “زیج” به عنوان یک جدول معروف است که نام، موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌دهد و یکی از ابزارهای مورد استفاده منجمان در علم اخترشناسی اسلامی است.
“زیج” ایلخانی، یک اثر ارزشمند از خواجه نصیرالدین طوسی است که در قرن هفتم به زبان فارسی نگاشته شده است. این کتاب توسط خواجه و همکارانش در رصدخانه مراغه تهیه شده است. در مقدمه این اثر، خواجه به طور خلاصه به تاریخ چنگیز مغول و فرزندانش اشاره کرده است که اطلاعاتی جالب و ارزشمندی را ارائه می‌دهد.
دکتر سیدمحمد مظفری، دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه، درباره اهمیت “زیج” ایلخانی می‌گوید: این جدول حاوی برخی اطلاعات و نتایج کمی جدید است که قبلاً موجود نبوده است.
وی اظهار می‌کند: از جمله این نتایج جدید، جدول ستارگانی است که شامل طول و عرض دائرة‌البروجی ۱۸ ستاره است و در کنار نتایج بطلمیوس، ابن‌الاعلم و ابن‌یونس نیز ذکر شده است.
همچنین، مظفری ادامه می‌دهد: مقدار ۲۳ درجه و ۳۰ دقیقه برای میل دائرة‌البروجی از استوایی سماوی یا یک مقدار جدید برای شعاع فلک تصویر مریخ از دیگر نتایج مهم “زیج” ایلخانی است.
وی بیان می‌کند که دیگر متغیرهای مهمی مانند خروج از مرکز، حرکات میانگین در طول و آنومالی در این جدول از زیج‌های قبلی گرفته شده است و خود خواجه نصیرالدین طوسی نیز در مقدمه اثر خود به این واقعیت اشاره دارد.
نقش خواجه نصیرالدین در زیج ایلخانی
یک عضو هیئت علمی از مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه اظهار کرد: خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یک مدیر دقیق شناخته می‌شود، اما به دلیل مشغله‌هایش در حوزه دانش، تا انتهای دهه‌ی ۱۰ ساله پس از آغاز به کار در رصدخانه مراغه، به طور مداوم حاضر نبود، تا زمان مهاجرتش به عراق.
دکتر مظفری اظهار کرد: سفرهای او به خراسان و عراق در همان زمان‌ها در تاریخ ثبت شده‌اند، اما با همکاری چهار نفر دیگر، به‌ویژه «زیج» ایلخانی را به پایان رساند. این همکاران عبارت بودند از: «فخرالدین مراغه‌ای»، «فخرالدین اخلاطی»، «نجم‌الدین دبیران قزوینی» و «مویدالدین العرضی».
حضور سایر منجمان در رصدخانه
دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه اظهار کردند: در واقع، رصدخانه مراغه با الهام از رصدخانه مغولان در خاور زمین تاسیس شد و بسیاری از منجمان و دانشمندان از مناطق مختلف از جمله شام، عراق و ایران در آنجا گرد آمدند. حتی منجمان چینی و به نام “بخشیان” معروف به احتمال می‌رسد که از جمله حاضران آنجا بوده‌اند.
دکتر مظفری افزود: برخی از منجمان مسلمان به دعوت خواجه و برخی دیگر به دعوت مغولان به این رصدخانه ملحق شدند. در بین آنان، محیی‌الدین المغربی نیز به ویژه به یادگار فراخوانده شد و در بخشی اخیر از این دعوت‌ها، محیی‌الدین المغربی حضور داشت. وی اصلاحاً از قرطبه، اسپانیا بوده و پس از خدمت در دمشق و حلب به عنوان یک منجم معتبر شناخته می‌شده است.
پژوهشگر تاریخ علم نجوم ادامه داد: پس از فتح شهرهای مذکور به دست مغولان، محیی‌الدین خودش را به عنوان یک منجم معرفی کرده و از دست خطرات مرگ فرار کرده و به عنوان “مهمان هلاکوخان” به رصدخانه مراغه اعزام شده است.
نقش محوری محیی‌الدین در نگارش زیج ایلخانی
دانشیار مرکز تحقیقات نجوم و اخترفیزیک مراغه اظهار کردند که رصدهای ثبت شده از رصدخانه مراغه مربوط به محیی‌الدین المغربی است و تمام رصدها و اندازه‌گیری‌هایی که بر اساس آنها به انجام رسیده، در رساله‌ی وی با عنوان “تلخیص المجسطی” گردآوری شده و نتایج آن در آخرین اثری که وی در مراغه تألیف کرد، به نام “ادوار الأنوار” اعمال شده است.
دکتر مظفری افزود: اولین رصد محیی‌الدین خسوف قمری در شب چهارشنبه، ۲۸ اردیبهشت ۶۳۱ یزدگردی، معادل با هفت مارس ۱۲۶۲ (۱۷ اسفند ۶۴۰ شمسی) است؛ وی در طول دو دهه‌ی پس از آن مجدداً کمیت‌های مربوط به همه‌ی سیاره‌ها، خورشید و ماه را اندازه‌گیری نمود.
به گفته‌ی وی، در نظر منجمان دورۀ دوم رصدخانه مراغه، که حدود ۴۰ سال پس از درگذشت محیی‌الدین المغربی بود، رصدهای محیی‌الدین به عنوان “رصد جدید ایلخانی” شناخته می‌شد؛ همچنین تا زمان قاجار، نام محیی‌الدین همواره در کنار خواجه نصیر به عنوان مجریان رصدخانه مراغه در زبان‌ها مورد استفاده بود.
ساخت ابزارهای رصد در رصدخانه مراغه
این تازه‌ترین تحقیق در حوزه تاریخ علم نجوم اظهار داشت که ابزارسازی برای رصدخانهٔ مراغه به دست یک منجم از دمشق به نام “مویدالدین العرضی” انجام شده است.
دکتر مظفری به این افزود: او ۱۲ ابزار را ساخته است که شامل یک ربع دیواری با شعاع حدود سه متر می‌شود. احتمالاً این ابزارها در مکانی که اکنون در آن برج مرکزی رصدخانه قرار دارد، نصب شده بودند.
وی ادامه داد: بر روی یکی از این ابزارها، شعری از محیی‌الدین المغربی به خط مجدالدین بعلبکی نقش بسته بود و پنج ابزار دیگر برای اندازه‌گیری سمت و ارتفاع اجرام سماوی استفاده می‌شدند. بقایای بستر دایره‌ای این ابزارها هنوز هم در اطراف ساختمان مرکزی رصدخانه وجود دارند.
به گزارش ایرنا، اولین رصدخانه ایران، که نشان دهنده اوج علمی در خاورمیانه بود، در زمانی توسط خواجه طوس در مراغه ایجاد شد، در آن زمان تلسکوپ و تجهیزات مدرن نجومی وجود نداشتند.
ساخت رصدخانه مراغه حدود ۱۵ سال به طول انجامید و پس از آن، با تلاش هلاکو، که تحت تأثیر خواجه نصیر به علم و فرهنگ علاقه‌مند شده بود، تجهیزات علمی نجوم و کتب مرتبط در آن جمع‌آوری شدند؛ این موضوع باعث شد که مراغه به یکی از مراکز علمی مهم در جهان اسلام تبدیل شود و دانشمندان، منجمان و علاقه‌مندان بسیاری در آنجا گرد هم آیند.
رصدخانه مراغه به قدری عظیم بود که برای سال‌ها به عنوان بزرگترین رصدخانه جهان شناخته می‌شد. چنین مرکزی حتی امروزه در جهان اسلام دیده نمی‌شود و بدون شک، الگویی برای تمام جهانیان است.
این رصدخانه تا زمان حکومت سلطان محمد خدابنده در سال ۷۰۳ هجری قمری فعال بود و سپس به تدریج به فراموشی سپرده شد، تا جایی که طبق نوشته‌های حمدالله مستوفی، در سال ۷۲۰ هجری ساختمان آن کاملاً ویران شده بود.
نظرات کاربران