آیین‌ها و مراسم عزاداری ماه محرم هر ساله با شور و عشق فراوان به امام حسین(ع) در سراسر کشور، به‌ویژه در شهرها و روستاهای مختلف آذربایجان شرقی، برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت هر سال با برگزاری این مراسم، پیمان و ارادت خود را مستحکم‌تر می‌کنند.
سوگواری در ماه محرم یکی از سنت‌های کهن ایران است که در هر شهر و روستای کشور با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌شود.
مردم آذربایجان شرقی نیز از ابتدای شکل‌گیری مراسم سوگواری برای امام حسین(ع) در ایران، آیین‌های خاص خود را داشته‌اند. در مناطق مختلف آذربایجان شرقی و غربی، سنت‌های عزاداری ماه محرم تا حدودی با هم متفاوت است.
در بیشتر مناطق آذربایجان، از روز اول ماه محرم تا روز تاسوعا، شب‌ها به سوگواری پرداخته می‌شود. در آذربایجان شرقی، این مراسم عموما در مساجد و سایر ساختمان‌های بسته برگزار می‌شود، در حالی که در آذربایجان غربی، مردم بیشتر در فضای باز به سوگواری می‌پردازند.
در طول ماه محرم، تمامی نقاط این منطقه با پرچم‌ها و نمادهای عزای حسینی تزیین شده و مراسم‌های عاشورایی با شور و اشتیاق ویژه‌ای برگزار می‌شود.
از دهه‌ی پایانی ماه ذی الحجه (پس از عید قربان)، بیرق‌های قرمز، سیاه و سبز در تمامی نقاط شهرها و روستاهای این استان پرچم‌زنی می‌شوند و زیبایی خاص خود را به منظره اضافه می‌کنند.
این بیرق‌ها به طور خاص در سردرب‌ها، اماکن مذهبی، مساجد، تکایا و حتی منازل خصوصی به نمایندگی از عزای حسینی خوشامد می‌گویند. 
نوحه خوانی به زبان ترکی و فارسی در تبریز
تبریز به خاطر تعداد زیاد آیین‌ها و مراسم‌های مذهبی، عشق و ارادت به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) به عنوان شهر “ام الهیات” شناخته می‌شود.
در استان آذربایجان شرقی، برخی از مهم‌ترین آیین‌های عزاداری شامل دسته‌های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)، علم بندی، مراسم “حجله قاسم (ع)”، مراسم “شمع پای لاماخ” (توزیع شمع)، مراسم “خیمه سوزانی”، مراسم “اللهم لبیک”، مراسم “گرداندن اسب ذوالجناح”، مراسم “شبیه خوانی”، مراسم “احسان و نذری” و … می‌باشد.
بازار مسقف و تاریخی تبریز، که دارای سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی بسیار طولانی است، در زمینه فعالیت‌های مذهبی نیز تاریخچه‌ای با مدت‌زمان بلند دارد و برگزاری آیین‌های متعدد در روزهای محرم، یکی از نمای عینی این خصوصیات بی‌همتای آن است.
بازار مسقف تبریز، از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی، با نصب پرچم‌ها و علم مشکی سوگواری، چهره‌ای ویژه و ممتاز به خود می‌گیرد. این بازار با داشتن یک تاریخ برجسته و افتخارآمیز، نمایانگر عشق و ارتباط عمیق مردم با اهل بیت(ع)، به ویژه بازاریان آن، است.
یکی از مکان‌های مهم در این بازار، تیمچه “حاج شیخ” است که به شهرت تیمچه لر (تیمچه‌های سه گانه) معروف است. این تیمچه از اول ماه محرم تا ۱۳ روز پس از آن و همچنین در اربعین حسینی، میزبان عاشقان و شیفتگان اباعبدالله الحسین(ع) می‌باشد و مراسم روضه‌خوانی در آن به صورت منظم برگزار می‌گردد.
مغازه داران تیمچه ادعا می‌کنند که تاریخ برگزاری این مراسم‌ها به بیش از ۱۵۵ سال پیش برمی‌گردد و این امر این مراسم را به یکی از بی‌نظیرترین و بی‌بدیل‌ترین رویدادهای دینی در ایران تبدیل کرده است.
مراسم محرم و عزاداری‌هایی که در تبریز برگزار می‌شوند، به زبان‌های ترکی و فارسی با نغمه‌هایی غم‌انگیز اجرا می‌شوند. شرکت‌کنندگان که لباس‌های سیاه حسینی پوشیده‌اند، علامت عزا را با زدن به سر و سینه و یا زانوهای خود نشان می‌دهند.
در ابتدا و پایان هر گروه، معمولاً چند ژنراتور روشن می‌شود که به جای چراغ‌های زنبوری، دسته‌های جات را روشنایی می‌بخشد. هیات‌های سوگواری با تدارک طبل، پرچم و علم‌ها شرکت می‌کنند و این عناصر در طول مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
همچنین، زنان همزمان با محرم و صفر با مراسماتی مانند “خاطیر ساخلاماق” و “علی اصغر بشیگی” شرکت می‌کنند. در این مراسم، نوزادان شیرخوار با لباس رنگ سبز پوشیده می‌شوند و مادران آرزوی سلامتی و شفای فرزندانشان را با روضه‌ها و نذرهای مالی به ننوی تمثیلی حضرت علی اصغر می‌کنند.
زنان همچنین با خواندن مرثیه‌ها و اهداء غذاهایی مانند “خانیم رقیه سوفراسی” و “حضرت ابالفضل سوفراسی” در عزای امام حسین و یارانش شرکت می‌کنند و حاجت‌های خود را طلب می‌کنند.
این مراسم از چند روز قبل از ماه محرم آغاز می‌شود و تا دهمین روز از این ماه و ظهر عاشورا ادامه دارد.
شاه حسین گویان شامل دسته‌های عزاداری
شاه حسین گویان یک نوع مراسم دینی است که در ایام ماه محرم، به ویژه در بسیاری از نقاط آذربایجان و به طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود.
این مراسم از چند روز قبل از آغاز ماه محرم تا دهمین روز این ماه و ظهر عاشورا ادامه دارد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم “شاخ سی” گفته می‌شود که این واژه از کلمه “شاه حسین” کوتاه شده است.
گروه‌های عزاداری شاه حسین گویان، پیش از شروع مراسمات محرم در آذربایجان شرقی، هیات‌های سوگوار شامل جوانان و مردان با ریش سفید این منطقه، به طور مستقل در نزدیکی مساجد یا تکایا، ساعاتی پیش از غروب خورشید جمع می‌شوند.
در این مراسم عزاداری، دو ردیف از عاشقان حسین(ع) در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند. هر فرد چوبه‌دستی را به دست می‌گیرد که نمادی از شمشیر است و با دست چپ حلقه در کمر نفر مقابل را می‌زند. سپس با نوحه‌های اختصاصی، با حرکات ریتمیک پاها و دست‌ها، نوحه می‌خوانند.
شعرهایی مانند “یا حسین وای حسین، یا حسین شاه حسین” در این مراسم اجرا می‌شود. آغاز هیات‌ها هنگامی است که چندین گروه به هم برخورد می‌کنند و با فریادهای بلند “یا حسین”، “وای حسین”، “حیدر – صفدر”، “حسینم وای حسینم وای” شنیده می‌شود.
امروزه، برای افزایش تهیج، از ادواتی نظیر طبل و سنج نیز استفاده می‌شود. این مراسم به ویژه در استان‌های آذری‌نشین، به جز استان آذربایجان شرقی، برگزار می‌شود و جلوه خاص خود را دارد.
مراسم علم بندی شهرستان مراغه
در استان آذربایجان شرقی، در شهر مراغه، آئین سنتی علم‌بندی هر سال در سومین روز ماه محرم در محله‌ی دروازه مراغه برگزار می‌شود. این آئین که از آیین‌های قدیمی شهرستان مراغه است، با استفاده از علم مراغه انجام می‌شود که تقریباً ۵۰ متر طول دارد و با پارچه‌ها و روسری‌ها تزئین می‌شود.
پس از نصب پارچه‌ها و استحکام دادن علم با سپرها، چند نفر به بالای علم صعود می‌کنند و بقیه دستمال‌ها را بر روی آن می‌نصبند. در زمان نصب علم‌ها، هزاران رأس گوسفند به عنوان قربانی زیر پای علم می‌افتد و افرادی که نذری داشته باشند، در این روز پخش نذرهای خود را در میان حاضرین انجام می‌دهند.
این آئین تا اربعین حسینی به همان شکل باقی می‌ماند و در ۲۸ ماه صفر، هیات‌ها با سینه زنی و نوحه خوانی شرکت می‌کنند. پولکه‌ها در تاریکی شب چرخانده می‌شوند تا یاد ۷۲ خورشید فروزان دشت کربلا را گرامی بدارند.
آئین مشعل گردانی
یکی از مراسم خاص و منحصر به فرد عزای حسینی، آیین‌های سنتی – دینی در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم در بخش‌هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود، به ویژه مراسم مشعل‌گردانی “پولکه” در شهرستان عجب‌شیر.
این مراسم با شور و اشتیاق خاصی در مناطقی همچون روستاهای شهرستان عجب‌شیر مانند شیشوان و هروان، و روستای نرج آباد در شهرستان مراغه برگزار می‌شود.
“پولکه” نامی است برای توپ‌های آتشینی که از پارچه ساخته می‌شوند و پس از آغشته کردن به نفت، به آن‌ها آتش زده می‌شود. در شب تاسوعا و عاشورا، ده‌ها “پولکه” آتشین به همراه سوگواری‌های دیگر در تاریکی شب چرخش می‌یابند. این مراسم به گرامیداشت ۷۲ شهید برجسته دشت کربلا می‌پردازد.
در این آیین، حاجت‌مندان به امید بهره‌مندی از برکات و فضای معنوی این مراسم مذهبی، با پای برهنه این مراسم را انجام می‌دهند.
آئین توزیع شمع در شب تاسوعا
مراسم “شمع پای لاماخ”، یا توزیع شمع، به طور رایج در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اکثر نقاط آذربایجان شرقی برگزار می‌شود.
طبق آیین عزاداری، افرادی که در طول سال برای به دست آوردن حاجت خود نذر کرده‌اند، در این شب به درب ۴۱ مسجد می‌روند و در هر مسجد یک شمع روشن می‌کنند.
معمولاً صاحبان هیات‌ها پیش از این، مکانی را برای افروختن شمع‌ها مشخص می‌کنند. در این آیین، معمولاً حاجت‌مندان با پای برهنه این کار را انجام می‌دهند.
مکان افروختن شمع‌ها غالباً پس از نماز مغرب و عشاء در هیئت‌ها به منظور سینه زدن است. این احتمالاً به دلیل روشنایی است که شمع‌ها فراهم می‌آورند، زیرا در گذشته این روش برای تأمین روشنایی هیئت‌ها استفاده می‌شده است.
تداعی صحنه عاشورا
بازگشت اسب بی‌سرنشین در دشت کربلا یکی از صحنه‌های پرغم و اندوه عاشوراست که به‌طور نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازسازی می‌شود.
برای این منظور، اسب سفید با پارچه‌های سبز و سفید پوشیده شده است و خون آلودگی به تن اسب نقش می‌بندد.
برخی از افراد تیروهای چوبی را به آن متصل می‌کنند و حتی بعضی کبوترهای با بال‌های خونین را هم بر سر آن قرار می‌دهند.
این صحنه تلخ، در میان گروه‌های عزاداران به تصویر کشیده می‌شود و در طول تاسوعا و عاشورا یادآور واقعه تلخ شهادت امام حسین (ع) در کربلا است.
نظرات کاربران