خاطرات امان‌الله زندش که خاطرات یکی از نیروهای رزمنده‌ی جنگل است، دربرگیرنده‌ی اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی وقایع نهضت جنگل و وضعیت اجتماعی گیلان در اواخر دوره‌ی قاجار و ربع اول سلطنت پهلوی است. تصویر دست‌نوشت و پاکنویس‌شده‌ی نویسنده باقی مانده است که این تصحیح از روی آن انجام گرفته است.
کتاب «خاطرات امان‌الله زندش از مجاهدین جنگل»، تألیف امان‌الله زندش و منتشر شده به‌همت نشر شیرازه کتاب، به بررسی و تحلیل زندگی و فعالیت‌های برخی از رجال و رزمندگان نهضت جنگل می‌پردازد که در سایر خاطرات منتشر شده از سران و فرماندهان جنگل کمتر به آن‌ها اشاره شده است.
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، این کتاب شامل دوازده بخش مختلف است: خانواده و دوران کودکی، پیوستن به نهضت جنگل، تاریخچه نهضت جنگل به روایت مشهدی بالام پاتاوانی، تشکیلات کما، روزهای آخر، تسلیم و مقاومت، حکومت معین‌الرعایا در فومنات، سرگذشت بعد از کشته‌شدن حسین‌خان، خدمت در شهربانی رشت، زن‌بردن من، چند یادداشت و خاطره، و سرگذشت تقی امان‌الله‌خانی. همچنین، پیوست‌ها، تصاویر، نقشه‌ها، نمایه‌ها و منابع مختلفی در این کتاب گنجانده شده است.
علاوه بر این، کتاب به بررسی گزارشی از قفقاز در قرن نوزدهم می‌پردازد که بر اساس اسناد آرشیوهای روسیه تهیه شده و به‌ویژه گزارشی که ایوان شوپن پس از سه سال اقامت در ایروان آماده کرده است.
نهضت جنگل، یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین قیام‌های مسلحانه تاریخ ایران و جهان، به مدت هفت سال به مرکز تجمع ده‌ها شخصیت آزادی‌خواه و صدها رزمنده تبدیل شد که با هدف مبارزه با بیگانگان در گیلان گرد هم آمدند. با این حال، شکست و پایان خونین این نهضت، به همراه از بین رفتن بیشتر اسناد و مدارک آن و نیز سال‌ها ارعاب و انزوای جنگلی‌ها، باعث شده که هرگونه اطلاعات جدید درباره این قیام بسیار ارزشمند باشد و به روشن شدن زوایای تاریک آن کمک کند.
تا کنون خاطرات برخی از شخصیت‌های سیاسی و نظامی نهضت جنگل منتشر شده است یا خویشاوندان و شاهدان برای آن‌ها یا درباره آن‌ها نوشته‌اند. این کتاب‌ها و یادداشت‌ها هر کدام به نوعی بخشی از وقایع و حقایق نهضت جنگل را روایت می‌کنند. اما کتاب «خاطرات امان‌الله زندش» که به خاطرات یکی از نیروهای رزمنده جنگل اختصاص دارد، اطلاعات ارزشمندی درباره وقایع نهضت جنگل و وضعیت اجتماعی گیلان در اواخر دوره قاجار و اوایل سلطنت پهلوی ارائه می‌دهد. این کتاب بر اساس نسخه‌های دست‌نویس و پاکنویس‌شده نویسنده تصحیح شده است.
امان‌الله‌خان زندش در حدود سال ۱۲۸۳ در روستای سسطلان فومن، در خانواده‌ای کشاورز به دنیا آمد. او در دوران کودکی و نوجوانی به تحصیل علاقه‌ای نداشت و در جامعه‌ای بی‌سواد به‌سختی خواندن و نوشتن می‌آموخت. زندش، که روستایی ساده و بی‌تجربه بود، با توجه به جذابیت‌های ظاهری مجاهدین و توجه مردم به آن‌ها، به سمت میرزا کوچک‌خان کشیده شد. او به نظر می‌رسد که در بهمن ۱۲۹۸، زمانی که تنها پانزده سال داشت، به جنگلی‌ها پیوست و با وجود سن کم، از همان ابتدا به جمع همراهان نزدیک میرزا پیوست. زندش، تحت تأثیر درویش‌علی کلاشمی، یکی از فرماندهان مجاهدین، نوشتن خاطرات خود را از سال ۱۲۹۹ آغاز کرد. میرزا کوچک‌خان از این موضوع مطلع بود و با وجود آگاهی از مشکل کم‌سوادی زندش، از مشهدی بالام پاتاوانی خواست که اطلاعات مربوط به اوایل فعالیت جنگلی‌ها را برای او جمع‌آوری کند.
او به مدت تقریباً دو سال، یا کمی بیشتر، در خدمت میرزای جنگلی بود و در این دوره، چند ماهی را در مدرسه نظامی شبانه‌روزی جنگلی‌ها در کُما به تحصیل پرداخت. پس از پایان کار جنگل در سال ۱۳۰۰، چند تن از مجاهدین را گرد هم آورد تا به مبارزه ادامه دهند؛ اما با تماس میرزا یوسف‌خان شبان تفتی و حسن‌خان معین‌الرعایا، تسلیم شد و به جمع محافظان شخصی معین‌الرعایا پیوست که به نایب‌الحکومتی فومنات منصوب شده بود. او تا زمان ترور و مرگ حسن‌خان معین‌الرعایا در سال ۱۳۰۵ در کنار او باقی ماند.
بعد از حادثه ترور و درگذشت معین‌الرعایا، امان‌الله زندش یا بیکار بود یا مشغول به شغل‌های موقت بود تا اینکه در شهریور ۱۳۰۸ به استخدام شهربانی رشت درآمد و به عنوان آژان‌سوار فعالیت کرد. سپس تشکیل خانواده داد و به تدریج در مقام‌های مختلف ارتقا یافت. او در دی‌ماه ۱۳۵۶ در بیمارستان باهر تهران درگذشت و در بهشت زهرا (س) دفن شد.
با توجه به اینکه بسیاری از کتاب‌های تاریخی بر اساس روایت‌های شاهان، وزرا و امرا نوشته شده‌اند و روایت طبقات پایین‌تر و عموم مردم از وقایع به ندرت دیده می‌شود، خاطرات امان‌الله زندش از این منظر بسیار ارزشمند است. این کتاب تصویر دست‌اول و دقیقی از جامعه کشاورزی و مسائل، مشکلات، دغدغه‌ها و آداب و رسوم آن به نمایش می‌گذارد و بسیاری از اصطلاحات و ابزارهای آن را معرفی می‌کند.
در زمینه وقایع نهضت جنگل، این خاطرات نقش و نفوذ میرزا کوچک‌خان و جنگلی‌ها در میان طبقات مختلف مردم را به تصویر می‌کشد و خاستگاه و باورهای جمعی مجاهدین را به خواننده نشان می‌دهد، به‌طوری‌که تصویری ملموس و واقعی از اطرافیان میرزا و رزمندگان جنگل ارائه می‌دهد.
روایات زندش از شیوه‌های دادخواهی و رسیدگی به اختلافات کشاورزان، در منابع دیگر کمتر مشاهده می‌شود. همچنین، گزارش او از برگزاری و آداب کشتی گیله‌مردی مکمل و قابل توجه است و در کنار گزارش رابینو، اطلاعات ارزشمندی را ارائه می‌دهد. انعکاس فارسی‌گویی گیلکان نیز یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این کتاب است و آن را به منبعی باارزش برای مطالعات زبان‌شناختی تبدیل می‌کند.
بخشی از کتاب شامل جزئیات منحصر به‌فرد و مهمی از ماه‌های آغازین نهضت جنگل است که به درخواست میرزای جنگلی و با شرح مشهدی بالام پاتاوانی به متن افزوده شده است. این بخش همچنین وقایع تلخ و شیرین زندگی میرزا را به تصویر می‌کشد، اطلاعاتی که در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شود.
نویسنده فهرستی جامع از یاران و حامیان میرزا، فرماندهان جنگل، و اعضای مدرسه نظامی کما در سال آخر نهضت ارائه می‌دهد. این فهرست به‌طور کامل و دقیق تهیه شده و جزئیات برنامه آموزشی روزانه مدرسه نظامی کما، که پس از تجربه مدرسه نظامی گوراب زرمخ تأسیس شده بود، به دقت شرح داده شده است.
امان‌الله خان زندش اطلاعات دست‌اولی از قیام‌های برخی از بازماندگان نهضت جنگل، از جمله میرزا ابراهیم‌خان کسمایی و سید جلال چمنی و شورش‌های محلی ارائه می‌دهد. او همچنین اطلاعات نسبتاً کاملی از خاستگاه، خانواده، زندگی، ارتباطات، حکومت و شیوه کشته شدن میرزا حسن‌خان معین‌الرعایا ارائه می‌کند و به همکاری پنهانی او با دولت در آخرین روزهای نهضت جنگل اشاره می‌کند. این کتاب همچنین به ارائه اطلاعات نایاب درباره خانواده و پیشینه میرزا یوسف‌خان شبان شفتی و نقش او در نهضت جنگل پرداخته است.
در بخش دوم خاطرات، که به دوران استخدام در شهربانی دوره پهلوی مربوط می‌شود، نویسنده اطلاعات جالب‌توجهی از تشکیلات فرماندهان نظامی این دوره و مأموریت‌های خود ارائه کرده است.
هومن یوسف‌دهی در سال ۱۳۴۹ در لاهیجان به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش به پایان رساند. او سپس به رشت نقل مکان کرد و تحصیلات متوسطه را در این شهر ادامه داد و در سال ۱۳۶۸ موفق به اخذ دیپلم تجربی شد. پس از آن، جهت ادامه تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی به تهران رفت و در دانشگاه آزاد اسلامی مدرک کارشناسی (۱۳۷۲) و کارشناسی ارشد (۱۳۷۵) را دریافت کرد. وی در همان دانشگاه به تدریس پرداخت و هم‌اکنون به عنوان پژوهش‌گر با دایره‌المعارف زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند همکاری می‌کند. نخستین مقاله او در سال ۱۳۶۹ در روزنامه اطلاعات منتشر شد و تا کنون مقالات متعددی در زمینه تاریخ و ادبیات در مجلات گلچرخ، پژوهشیار، گیله‌وا و نیز مجموعه مقالات گیلان‌نامه، نامواره دکتر محمود افشار و دایره‌المعارف اسلامی به چاپ رسانده است. از جمله آثار منتشر شده او می‌توان به کتاب‌های «حکایت عشق صنعان» (۱۳۸۱)، «حکمرانان گیلان در عهد زندیه و قاجاریه» (۱۳۸۲)، و «انجمن‌های گیلان در عصر مشروطه» (۱۳۸۷) اشاره کرد.
کتاب «خاطرات امان‌الله زندش از مجاهدین جنگل» نوشته امان‌الله زندش، با ۷۷۴ صفحه و قیمت ۶۲۵ هزار تومان توسط نشر شیرازه کتاب ما منتشر شده است.
نظرات کاربران