کلیسای هوانس مراغه یکی از کهنترین، ارزشمندترین و کمنظیرترین آثار معماری مذهبی در جنوب استان آذربایجان شرقی است؛ بنایی که در سکوتی معنوی و پرهیبت، سالهاست بر دیوارهای سنگی خود تاریخ را حک میکند و همچون سندی زنده از همزیستی فرهنگی، مذهبی و هنری در مراغه به یادگار مانده است. این کلیسا که قدمتش به قرون میانی میلادی بازمیگردد، نهتنها بهعنوان یک مکان مقدس در حافظه جمعی ارامنه منطقه ثبت شده، بلکه بهعنوان یک شاهکار معماری و یک جاذبه گردشگری ارزشمند میتواند نقش بسیار مهمی در توسعه توریزم جنوب استان ایفا کند. مراغه، شهری با پیشینه غنی تاریخی، آکنده از آثار اسلامی، کهنسال و نجیب است. در میان این بناها، کلیسای هوانس بهعنوان نماد تنوع فرهنگی و مذهبی، جایگاهی ویژه دارد و اهمیت آن در تقویت هویت تاریخی و فرهنگی منطقه انکارناپذیر است. این گزارش تلاشی است برای ارائه تحلیلی جامع، پیوسته و حدود ۱۵۰۰ کلمهای از تاریخ، معماری، جایگاه فرهنگی و اهمیت گردشگری این کلیسا.
کلیسای هوانس که در منابع ارمنی با نامهای «کلیسای یوحنا» یا «سنت جان» نیز شناخته میشود، یکی از قدیمیترین کلیساهای باقیمانده در آذربایجان شرقی است. ساخت آن طبق برخی روایتها و شواهد باستانشناسی به دوران متقدم مسیحیت در منطقه بازمیگردد. مراغه، که در طول تاریخ یکی از مراکز مهم فعالیتهای علمی، هنری و فرهنگی بوده، همواره محل رفتوآمد ادیان و قومیتهای مختلف بوده است. از دوره ایلخانی تا روزگار پس از آن، همزیستی مسالمتآمیز میان مسلمانان، مسیحیان و سایر گروهها باعث شده این شهر مجموعهای از بناهای مذهبی متفاوت را در دل خود جای دهد. کلیسای هوانس یکی از برجستهترین نمونههای این تنوع است. تنها قدمت این بنا کافی است تا آن را در شمار مهمترین اسناد تاریخی جنوب استان قرار دهد.
معماری این کلیسا، یکی از جذابترین بخشهای بازدید از آن است. کلیسای هوانس بر اساس الگوی متداول معماری ارمنی ساخته شده، الگویی که در آن استفاده گسترده از سنگ، طاقهای گنبدی، قوسهای نیمدایرهای و فضاهای داخلی ساده اما معنوی دیده میشود. در نگاه نخست، تراشهای دقیق سنگ و قرارگیری منظم قطعات آن نشاندهنده مهارت بالا و دقت معمارانی است که این بنا را ساختهاند. یکی از ویژگیهای معماری کلیسای هوانس، استفاده از سنگهای تیره رنگ و در برخی بخشها سنگهای روشنتر است که تضاد زیبایی ایجاد کرده و نمای ساختمان را به یک اثر هنری بینظیر تبدیل کرده است. گنبد اصلی کلیسا که زمانی با شکوه بسیار بر فراز بنا قرار داشته، امروز تنها بقایایی از آن باقی مانده، اما همین بقایا نیز برای تصور عظمت گذشته کافی است.
پنجرههای کوچک، نورپردازی طبیعی محدود و فضای آرام داخلی، احساس معنوی خاصی ایجاد میکند؛ احساسی که بسیاری از گردشگران آن را با واژههایی مانند «آرامش»، «تاریخ زنده» یا «تنفس در زمان» توصیف میکنند. این فضاها برای کسانی که به معماری مذهبی علاقه دارند، بسیار ارزشمند است. کلیساهای تاریخی در ایران معمولاً ساختاری خاص و متفاوت از مساجد دارند و همین تفاوت باعث جلب توجه بیشتر گردشگران مذهبی و فرهنگی میشود.
در کنار معماری، یکی دیگر از ابعاد مهم کلیسای هوانس، نقش آن در هویت فرهنگی ارامنه مراغه است. ارمنیان، یکی از قدیمیترین جوامع مسیحی دنیا، قرنها در مناطق مختلف ایران زندگی کردهاند و آثار ارزندهای از خود باقی گذاشتهاند. کلیسای هوانس نمادی از حضور فعال تاریخی این جامعه در مراغه است و قدمت آن گواهی بر همزیستی و مشارکت فرهنگی ساکنان شهر است. این کلیسا نهتنها مکانی برای عبادت، بلکه مرکز تجمعات مذهبی، فرهنگی و اجتماعی ارامنه در سالهای گذشته بوده است. بازدید از این مکان برای بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی فرصتی است برای لمس تنوع فرهنگی ایران و درک بهتر تاریخ همزیستی مسالمتآمیز در منطقه.
از منظر باستانشناسی نیز کلیسای هوانس اهمیت قابل توجهی دارد. لایههای مختلف ساختاری و مصالح بهکاررفته در آن، امکان مطالعه دورههای مختلف تاریخی را فراهم میکند. هرچند بسیاری از قسمتهای کلیسا طی سالها دچار فرسایش و تخریب شدهاند، اما همین بقایا نیز اطلاعات ارزشمندی درباره روشهای ساختوساز تاریخی، شیوه تراش سنگ و حتی سبکهای هنری در دورههای مختلف در اختیار پژوهشگران قرار میدهد. انجام کاوشهای علمی در فضای اطراف کلیسا میتواند دادههای جدیدی درباره تاریخ مسیحیت در منطقه و ارتباطات فرهنگی ارامنه با سایر جوامع ارائه دهد.
همه این ویژگیهای تاریخی و فرهنگی، ظرفیتهای گردشگری عظیمی برای کلیسای هوانس ایجاد میکنند. امروزه گردشگران تنها به دنبال بازدید از یک ساختمان نیستند؛ آنها به دنبال تجربهای معنادار هستند. کلیسای هوانس دقیقاً چنین تجربهای را ارائه میدهد. گردشگر هنگام ورود به این بنا نهتنها یک اثر تاریخی را میبیند، بلکه پا به فضای ایمانی، تاریخی و فرهنگی میگذارد و همین موضوع میتواند تجربهای متفاوت و بهیادماندنی خلق کند. در شهرهایی مانند مراغه که مجموعهای غنی از آثار تاریخی اسلامی وجود دارد، وجود یک کلیسای باستانی تنوعی کمنظیر ایجاد میکند. این تنوع یکی از عوامل مؤثر در جذب گردشگران بینالمللی است، زیرا آنها معمولاً به مناطقی علاقهمندند که چندلایه فرهنگی داشته باشند.
در سالهای اخیر، گردشگری مذهبی و فرهنگی رشد قابل توجهی داشته است. بسیاری از مقاصد جهان با مرمت، معرفی و باززندهسازی بناهای مذهبی خود توانستهاند جریانهای جدیدی از گردشگری ایجاد کنند. کلیسای هوانس نیز میتواند چنین نقشی در جنوب استان ایفا کند. با معرفی صحیح، تدوین محتواهای چندرسانهای، تولید مستند یا بروشورهای حرفهای، این کلیسا میتواند به یکی از نقاط اصلی بازدید در تورهای مراغه تبدیل شود. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر نمایان میشود که بدانیم مراغه دارای مجموعهای از جاذبههای مکمل است که میتوانند در کنار کلیسا یک بسته گردشگری کامل ایجاد کنند: رصدخانه مراغه، گنبد سرخ، گنبد کبود، محوطههای باستانی، بازار سنتی و باغات زیبا. برای گردشگرانی که بهدنبال تاریخ و فرهنگ هستند، این ترکیب بسیار جذاب است.
زیرساختهای لازم برای توسعه گردشگری در این منطقه نیز باید مورد توجه قرار گیرد. نخستین گام، مرمت اصولی کلیساست؛ مرمتی که با احترام کامل به بافت تاریخی و حفظ اصالت بنا انجام شود. پاکسازی اطراف کلیسا، جلوگیری از تخریبهای طبیعی، استحکامبخشی بخشهای آسیبدیده و حفاظت از تزئینات باقیمانده بسیار ضروری است. در کنار مرمت، ایجاد مسیر دسترسی مناسب، نصب تابلوهای راهنما، تعریف مسیر بازدید، و ایجاد یک مرکز کوچک معرفی بنا همراه با عکسهای قدیمی، اسناد تاریخی و اطلاعات چندرسانهای میتواند جذابیت بازدید را چند برابر کند.
نقش جامعه محلی در این میان بسیار مهم است. مردم مراغه باید اهمیت این بنا را بهعنوان بخشی از هویت شهر درک کنند و در حفاظت و معرفی آن مشارکت داشته باشند. مشارکت محلی میتواند شامل حضور راهنمایان بومی، تولید صنایعدستی مرتبط، برگزاری مراسم فرهنگی و حتی ایجاد اقامتگاههای بومگردی در نزدیکی کلیسا باشد. تجربه بسیاری از شهرهای موفق در گردشگری فرهنگی نشان میدهد که هرگاه مردم محلی در معرفی و حفاظت آثار تاریخی دخیل بودهاند، هم خود آن آثار بهتر حفظ شده و هم اشتغال پایدار ایجاد شده است.
از سوی دیگر، کلیسای هوانس میتواند بهعنوان مقصدی برای گردشگری مذهبی نیز مطرح شود. بسیاری از مسیحیان داخلی و خارجی علاقهمندند از بناهای مذهبی باستانی دیدن کنند. معرفی این کلیسا در رسانههای گردشگری ارمنی، روسی، گرجی، اروپایی و حتی آمریکایی میتواند موجب جذب گردشگران خارجی شود. گردشگران خارجی که به دنبال مسیرهای فرهنگی و مذهبی هستند، معمولاً زمان بیشتری در منطقه اقامت میکنند و هزینه بیشتری صرف میکنند. این موضوع میتواند اقتصاد گردشگری جنوب استان را تقویت کند.
در سطحی کلانتر، ثبت ملی و احتمالی تلاش برای ثبت جهانی این کلیسا نیز اهمیتی دوچندان دارد. ثبت ملی یک اثر باعث جلب توجه بیشتر دستگاههای فرهنگی و گردشگری میشود و زمینه را برای جذب بودجههای مرمتی و حفاظتی فراهم میکند. اگر پژوهشها و مستندات کافی درباره کلیسای هوانس تهیه شود، احتمال قرارگرفتن آن در فهرست آثار جهانی بهصورت بخشی از مسیر فرهنگی ارامنه در ایران وجود دارد. ثبت جهانی، گردشگری منطقه را متحول خواهد کرد.
در پایان باید گفت که کلیسای هوانس مراغه تنها یک بنای تاریخی نیست؛ بلکه یک میراث فرهنگی زنده، یک سند تنوع مذهبی ایران، یک شاهکار معماری سنگی و یک ظرفیت گردشگری منحصربهفرد است. این کلیسا میتواند تاریخ مراغه را کاملتر روایت کند؛ تاریخی که در آن هم صدای اذان از گنبدهای اسلامی برمیخاسته و هم سرودهای کلیسایی در فضای سنگی هوانس طنینانداز بوده است. چنین همزیستی فرهنگی، میراثی ارزشمند است که باید برای آیندگان حفظ شود.
اگر نگاه آیندهنگرانه و مبتنی بر اصول علمی به این کلیسا داشته باشیم، میتوانیم آن را به یکی از ستونهای اصلی گردشگری جنوب آذربایجان شرقی تبدیل کنیم. کلیسای هوانس ظرفیتی دارد که میتواند نهتنها مراغه، بلکه کل منطقه را در مسیر گردشگری فرهنگی و مذهبی مطرح کند. حفاظت از این بنای باشکوه، حفاظت از بخشی از هویت تاریخی ماست و معرفی شایسته آن، گامی بزرگ در رونق گردشگری و توسعه پایدار جنوب استان خواهد بود.
نظرات کاربران