رصدخانه مراغه، یکی از نمادهای علمی و فلکی خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و نویسنده مشهور رساله اخلاق ناصری، به همراه مجموعه‌ای از دانشمندان، ایجاد شد.
این رویداد با بسته شدن زیج ایلخانی در 16 اردیبهشت، روزی مهم برای مراغه و ایرانیان شد.
آغاز ساخت رصدخانه مراغه
در قرن هفتم هجری قمری، با تلاش خواجه نصیرالدین طوسی، این رصدخانه به وجود آمد. این رصدخانه از بزرگترین و پیشرفته‌ترین مراکز مشاهده فضا در آن دوران بود و به دستاوردهای علمی برجسته‌ای دست یافت.
بسته شدن زیج ایلخانی
زیجی که توسط دانشمندان رصدخانه مراغه تهیه شد، به عنوان دقیق‌ترین زیج در زمان خود شناخته می‌شد و نقش بسزایی در پیشرفت علم نجوم داشت. “زیج” جدولی است که اطلاعاتی از قبیل نام، موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌دهد و در علم نجوم اسلامی به کار می‌رفت.
برای گرامیداشت این دو رویداد مهم، روز 16 اردیبهشت به عنوان “روز مراغه” معرفی شده است. در این روز، فعالیت‌های فرهنگی، هنری و ادبی متنوعی در این شهر برگزار می‌شود تا فرهنگ و تمدن غنی مراغه به نسل‌های آینده معرفی شود.
چگونگی ساخت رصدخانه مراغه
با حمله ویران‌گر مغولان به رهبری چنگیزخان در سال ۶۰۲ هجری قمر، تاریکی بر ایران فرونشست. شهرهای شکوهمند به خاک و خاکستر تبدیل شدند، علم و فرهنگ به سکوت فرو رفت و وحشت در دل مردم جان گرفت. با این وجود، یک مرد باهوش و بلندپرواز، سعی کرد نور علم و دانش را روشن نگه دارد. خواجه نصیرالدین طوسی، حکیم و سیاستمدار ایرانی، با دانایی و حکمت خود، نه تنها جان هزاران نفر را نجات داد، بلکه در احیای علم و فرهنگ ایران در دوران مغولان نقش بی‌نظیری ایفا کرد.
تاثیر حکیم در تجدید معماری
خواجه نصیر سال‌ها به تدریس و تحقیق پرداخت و با نوشتن آثار ارزشمند علمی و فلسفی، نقشی بسیار مهم در حفظ و گسترش دانش در ایران ایفا کرد. اما بزرگترین تأثیر او در زمانی اتفاق افتاد که هلاکوخان، فرمانروای مغولان، او را به دربار خود دعوت کرد.
هدف هلاکوخان از این دعوت، به دست آوردن مشروعیت برای حکومت خود بود. او در خواجه نصیر فردی با دانش و فرهنگ بالا دید که می‌توانست در این امر به او کمک کند. از سوی دیگر، خواجه نصیر نیز با شناخت دقیق اوضاع، فرصتی را برای خدمت به علم و فرهنگ ایران در دوران مغولیان فراهم کرد.
یکی از اقدامات مهم او در این زمینه، ساخت رصدخانه مراغه بود که به عنوان یک نماد از معماری ایلخانی شناخته می‌شود. این پروژه حدود یک دهه طول کشید و در آن زمان، بناهای مختلفی از جمله مسجد، کوشک محل اقامت هلاکوخان مغول، و ابزار و ادوات نجومی احداث شدند.
در منابع تاریخی، نام “فخرالدین احمد بن عثمان امین مراغی” به عنوان معمار اصلی این بنا ذکر شده است، اما برخی ادعا می‌کنند که ساختارهایی همچون مسجد رصدخانه، کوشک هلاکو، و ابزار نجومی توسط “مویدالدین عفرضی”، مهندس و دانشمند برجسته آن دوران، ساخته شده‌اند.
خواجه نصیرالدین طوسی، رهبر رصدخانه و فردی با دانش گسترده در رشته‌های مختلف از جمله ریاضیات، نجوم، اخلاق، تفسیر، تاریخ، طب، شعر و فلسفه بود و آثار بارزی در این زمینه‌ها به جا گذاشت.
پیشرفت‌های بسیاری در علوم جهانی به تلاش‌های او برمی‌گردد. از جمله می‌توان به کشف قانون کروی سینوس‌ها در ریاضیات و ابداع روش هندسی جفت طوسی در نجوم اشاره کرد. برخی او را خالق علم مثلثات در ریاضیات معرفی می‌کنند و برخی دیگر او را گسترش دهنده این علم معرفی می‌کنند.
با این حال، تخصص اصلی او در زمینه نجوم بود و او بینش برجسته‌ای در این زمینه داشت. او به عنوان یکی از برترین دانشمندان زمان خود در این زمینه شناخته می‌شود و بسیاری از آثارش به این حوزه مربوط می‌شوند، به گونه‌ای که تعداد آثار او به ۱۹۰ جلد می‌رسد.
در طول ساخت این بناي باشكوه، به دستورات هلاكوخان مغول، يك گنجينه از كتب و ابزارهاي علمي جمع‌آوري شد. رصدخانه مراغه تا سال 703 هجري قمري، در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده، به عنوان مركزي براي تحقيقات و آموزش علوم نجومي و رياضيات فعال بود. اما پس از آن، به دليل بي‌توجهي حاكمان و جابجايي پايتخت، به ويراني نهاد. حمدالله مستوفي در كتاب خود، تاريخ اين بنا را تا سال 720 هجري قمري ذكر كرده است.
با وجود عمر كوتاه رصدخانه مراغه (كمتر از يك قرن)، اين مكان نقش بي‌بديلي در پيشرفت علم نجوم ايفا كرد. برج استوانه‌اي شكل رصدخانه با قطر 22 متر و ضخامت 80 سانتي‌متر، قلب تپنده اين مجموعه بود. در اين برج، راهرو و 6 اتاق تعبيه شده بود كه از مصالحي مانند قلوه‌سنگ، لاشه سنگ، سنگ‌هاي تراشيده و ملات گچ ساخته شده بودند. تزئينات كاشي‌كاري معرق ورودي برج، جلوه‌اي بي‌نظير به اين بناي تاريخي مي‌بخشيد.
رصدخانه مراغه فراتر از رصد صرف ستارگان، به مثابه يك دانشگاه جامع عمل مي‌كرد. در اين مكان، دانشمندان در رشته‌هاي مختلف علوم به تحقيق و تدريس مي‌پرداختند. كتابخانه رصدخانه با بيش از 400 هزار جلد كتاب و ابزارهاي اخترشناسي پيشرفته، در آن زمان در جهان بي‌نظير بود.
رصدخانه سمرقند در تاجيكستان كه شهرت جهاني دارد، با الهام از رصدخانه مراغه حدود يك قرن پس از آن احداث شد و امروزه به عنوان يكي از معتبرترين رصدخانه‌هاي جهان شناخته مي‌شود.
در رصدخانه مراغه، دانشمندان به تحقیق و نگارش در زمینه‌های مختلف می‌پرداختند. از جمله فعالیت‌های اساسی آنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تدوین و تهیه زیج ایلخانی
2. انجام تحقیقات در زمینه ستاره‌شناسی و محاسبات نجومی
3. ساخت ابزار و وسایل پیشرفته نجومی
4. ترجمه و نگارش کتب و رسالات
5. جمع‌آوری اسناد و مدارک
6. آموزش نجوم و علوم مرتبط به علاقه‌مندان
یکی از اقدامات بارز خواجه نصیرالدین طوسی در تأسیس این مرکز، جمع‌آوری دانشمندان و اسنادی بود که در زمان تهاجم مغولان تهدید نابودی بودند. وی کتب و اسناد مهمی که در اثر تسخیر قلاع اسماعیلیه یا خلافت عباسی در بغداد به دست مغولان افتاده بود، جمع‌آوری و حفظ کرد.
هلاکوخان مغول، هزینه ساخت، راه‌اندازی و اداره رصدخانه مراغه را تأمین می‌کرد. او خواجه نصیرالدین طوسی را به عنوان سرپرست اموال کلیه ممالک فتح شده منصوب کرد و به او اجازه داد تا درآمد حاصله را جهت حمایت از رصدخانه استفاده کند. همچنین، او اموال و هزینه‌های مورد نیاز برای ساخت رصدخانه را از خزانه فراهم کرد. به این ترتیب، رصدخانه مراغه از نظر مالی هیچ محدودیتی نداشت و به فعالیت‌های علمی و عمرانی خود ادامه می‌داد.
در نهایت، پس از اتمام کار رصدخانه، متوجه شدند که در سال ۶۷۲ قمری، زمانی که خواجه نصیرالدین طوسی در بغداد اقامت داشت، او به بیماری مبتلا شده بود. در روز هجدهم ماه ذی‌الحجه، که روز عید غدیر بود، در بغداد درگذشت و مطابق وصیت‌نامه‌اش در کاظمین به خاک سپرده شد.
بعد از درگذشت خواجه نصیرالدین طوسی، دو پسر او به نام‌های صدرالدین علی و اصیل‌الدین، به ترتیب مسئولیت سرپرستی و اداره رصدخانه مراغه را بر عهده گرفتند.
رصدخانه مراغه: میراث ایلخانی در فهرست آثار ملی
شهر مراغه، جواهری در تاریخ آذربایجان شرقی، همواره به عنوان مرکز علم و دانش معروف بوده است. در دوران ایلخانیان، زمانی که ایران به عنوان پایتخت، از توانمندی‌های علمی و ساختمانی برخوردار بود، مراغه به عنوان مهم‌ترین شهر درخشش علمی و احداث بناهای ضخیمی مانند رصدخانه معروفش شناخته می‌شد.
رصدخانه مراغه، که در سال 657 هجری قمری تأسیس شده بود، به عنوان یکی از بزرگترین و پیشرفته‌ترین رصدخانه‌های جهان شناخته می‌شد. این بنا، نه تنها در دورانی که تلسکوپ هنوز اختراع نشده بود، بلکه پیش از آن، به عنوان نخستین رصدخانه مجهز شناخته می‌شد. تا 300 سال پس از احداث، رصدخانه مراغه هیچ رقیبی در غرب نداشت و از آن به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
متأسفانه، از این بنای با ارزش علمی، امروزه تنها بخش‌های کوچکی از آن باقی مانده است، اما با وجود این تخریب‌ها، اهمیت رصدخانه مراغه در تاریخ علم و نجوم ایران و جهان همچنان به یاد می‌ماند.
رصدخانه مراغه نه تنها به رصد دقیق ستارگان و بررسی حرکات آنها می‌پرداخت، بلکه به عنوان مرکزی برای گردهمایی بزرگترین دانشمندان آن زمان، از جمله قطب‌الدین شیرازی و ابن‌العبری، محسوب می‌شد. در این مکان، زیج ایلخانی، که به عنوان یکی از دستاوردهای مهم در علم نجوم محسوب می‌شود، تدوین شد و دانشمندان به تبادل اطلاعات و نوآوری در زمینه‌های مختلف علمی از جمله ریاضیات، فلسفه و پزشکی می‌پرداختند.
اهمیت این رصدخانه به حدی بود که حتی دانشمندان چینی به دلیل رونق علمی آن، به مراغه می‌آمدند و در آنجا، در زمینه‌های مختلف علمی، دانش خود را با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند.
نظرات کاربران